द्वंद्व समास

ज्या समासातील दोन्ही पदे महत्त्वाची असतात, त्यास द्वंद्व समास म्हणतात.

द्वंद्व समासाचे खालील प्रकार पडतात

 

इतरेतर द्वंद्व समास

या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना आणि, व या समुच्चयबोधक उभयान्वयी अव्ययांचा वापर करावा लागतो. यातील दोन्ही घटक महत्त्वाचे असतात.

१) रामलक्ष्मण – राम आणि लक्ष्मण

२) विटीदांडू – विटी आणि दांडू

३) आईवडील – आई आणि वडील

४) स्त्रीपुरुष – स्त्री आणि पुरुष

५) कृष्णार्जुन – कृष्ण आणि अर्जुन

६) भीमार्जुन – भीम आणि अर्जुन

७) अहिनकुल – अहि आणि नकुल

 

वैकल्पिक द्वंद्व समास

या सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना अथवा, किंवा, वा या विकल्पदर्शक उभयान्वयी अव्ययांचा वापर करावा लागतो. शक्यतो विरुद्धार्थी शब्द असतात.

१) न्यायान्याय – न्याय किंवा अन्याय

२) पंधरासोळा – पंधरा किंवा सोळा

३) मागेपुढे – मागे किंवा पुढे

४) बरेवाईट – बरे अथवा वाईट

५) खरेखोटे – खरे किंवा खोटे

६) सत्यासत्य – सत्य किंवा असत्य

 

समाहार द्वंद्व समास

ज्या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना त्यातील पदांच्या अर्थाशिवाय तशाच प्रकारच्या आणखी घटकांचाही अंतर्भाव केलेला असतो, त्यास समाहार द्वंद्व समास म्हणतात.

१) वेणीफणी – वेणीफणी व इतर साजशृंगार

२) शेतीवाडी – शेती, वाडी व इतर तत्सम जायदाद

३) भाजीपाला – भाजी, पाला व तत्सम वस्तू

४) केरकचरा – केरकचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ